nr6 • 2021 • Over zwarte kousen en groene geitenwollen sokken
35e jaargang nr. 6 (juli 2021)
thema: De klimaatcrisis in de kerk gemist?
Gert de Goeijen
Over zwarte kousen en groene geitenwollen sokken
Een reactie op de open brief aan de synode
‘Leer ons voor overdaad ons wachten, dat we ons gedragen zoals het behoort’. Aan deze regels uit ‘De bedezang voor het eten’ moest ik denken na het lezen van het artikel ‘Waar het nu op aankomt’. Dit artikel is een toelichting op de open brief getiteld ‘Synode, voor onderzoek is het te laat!’, die een tiental leden van de PKN (waaronder dr. Janse) in januari jl. aan de synode had gestuurd. Een week later schreef Janse een toelichting bij de open brief: ‘Kerk, spreek over de offers die nu van ons gevraagd worden!’ Beide teksten riepen bij mij nogal wat op en ik dank de auteur voor de uitgebreide toelichting in dit nummer.
De ondertekenaars van de open brief vonden het een gemis dat het synodedocument ‘De toekomst open tegemoet’ nauwelijks aandacht (slechts één zinnetje in de 32 pagina’s) besteedde aan duurzaamheid, klimaatverandering, biodiversiteit, consumentisme en levensstijl. Toen ik dit in januari las was ik wat verbaasd, want ik vond dit verwijt wat kort door de bocht. De nota spreekt bijvoorbeeld ook niet over de ongelijke verdeling van de beschikbare vaccins tegen corona over de wereld.[1] De nota spreekt ook niet over vluchtelingen, prostitutie (vrouwenonderdrukking), moderne slavernij (WK-voetbal in Qatar) en het tekort aan pleeggezinnen. Om nog maar te zwijgen over de ruim 30.000 zwangerschapsafbrekingen jaarlijks in ons land. Hier staan mensenlevens op het spel! De ‘tien’ hebben het meer over de nood van de schepping dan over de nood van de schepselen. Hebben ze daarin gelijk?
Publiciteit
Janse reageert in dit nummer met de opmerking dat het aspect van duurzaamheid veelal ontbreekt in kerkelijke bladen en op kerkelijke agenda’s. Er is wel ‘veel human interest, weinig over de planeet aarde. Vandaar de open brief.’
Het toerustingsblad voor diakenen Diakonia gaf in de jaren ‘90 redelijk veel aandacht aan ‘landbouw en milieu’. Wellicht, omdat in die tijd het Conciliair Proces (gestart door Wereldraad van Kerken in 1983) net was afgerond en er nogal wat publicaties uit kerkelijke hoek over milieu en klimaat verschenen.[2] Misschien is het inderdaad rond de eeuwwisseling een tijd wat stiller geweest in de kerkelijke pers, maar de laatste jaren lezen we geregeld over Groene Kerken en Groengelovig.[3] En vergeet niet dat ook de christelijke pers (Trouw, RD, ND) relatief veel aandacht schenkt aan klimaat, milieu en duurzaamheid met artikelen uit zowel natuurwetenschappelijke, agrarische en theologische hoek. En daarnaast is er in de media volop aandacht voor klimaattops, klimaatmarsen en klimaatschaamte. Misschien is er daarom wel iets van verzadiging bij de gewone (kerkelijke) man en vrouw opgetreden. Als de media bol staan van klimaat en milieu, dan kan het verfrissend zijn dat we in de kerk juist andere zaken voor het voetlicht brengen.
Prioriteit
Maar Janse steekt gelukkig wat dieper af. Hij onderkent dat veel zaken de aandacht van de synode vragen, zowel op het gebied van de micro- als van de macro-ethiek. ‘Alles hangt met alles samen.’ Maar hij vindt wel dat duurzaamheid bovenaan de kerkelijke agenda moet staan, omdat juist hier de kernbelijdenis van de Vader (Schepper), de Zoon (Verlosser) en de Geest (Vernieuwer) aan de orde is. Vanuit Gods liefde in Christus zoeken we naar de wil van God voor onszelf, de naaste en alles wat leeft, inclusief dier en plant. Psalm 24: ‘de aarde en haar volheid zijn, des Heren koninklijk domein’ en Psalm 104: ‘o Heer, hoe groot moet dan uw wijsheid zijn, Gij hebt het al gemaakt, van groot tot klein’ schieten mij te binnen. Dáárom al hoort duurzaamheid bovenaan de agenda, maar ook – aldus Janse – omdat (1) de aarde bedreigd wordt, (2) het over ons dagelijks leven gaat (wel of geen vlees eten, waar wordt onze kleding gemaakt, is autogebruik op bepaalde momenten perse nodig?) en (3) dit thema op achterstand staat in de kerken. ‘We moeten ons nog eigen maken dat het een wezenlijk thema is. Dat het niet losstaat van het belijden van de kerk’.
De waarde van de aarde
Daar heeft Janse een punt. Dr. Teus Hofman vertelt: ‘Bij mijn afscheid aan de TUA noemde een oud-student mij de ‘groene professor’… Zonder het op te kloppen heb ik me vaak een buitenbeentje gevoeld. Ze hadden ogen op steeltjes als ik over CO2 begon op het moment dat velen daar nog nooit over hadden nagedacht. Mijn pleidooi is niet veel veranderd, de urgentie is alleen veel meer toegenomen. Vanaf het begin van deze eeuw merkte ik een omslag. Toen kreeg ik al meer verzoeken voor lezingen over de waarde van de aarde.’[4]
Schepping
In Genesis 1 lezen we dat God zag dat het goed was wat Hij geschapen had. Hij noemt het zelfs zeer goed nadat Hij de mens geschapen had, hen (mannelijk en vrouwelijk) gezegend had en hen een opdracht had gegeven (vers 28-30).
De mens is geschapen naar het beeld en de gelijkenis van God (vs. 27). In de oosterse wereld plaatsten koningen beelden van zichzelf in afgelegen gebieden van hun koninkrijk. Dat beeld representeerde de koning. Als de mens wordt geschapen naar Gods beeld, dan betekent dit dat de mens Gods vertegenwoordiger is in de schepping. De goedheid van de Schepper mag de mens weerspiegelen in wie de mens is: namelijk een relationeel wezen zijn, aangelegd op een relatie met God en de medemens. En in wat de mens doet: Gods goedheid laten zien in de schepping.
Van dieren wordt niet gezegd dat ze naar het beeld van God geschapen zijn, die zijn geschapen naar hun soort. Artikel 12 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis (1561) verwoordt dit zo: ‘… dat de Vader aan elk schepsel zijn wezen, vorm en gestalte heeft gegeven en aan ieder zijn eigen functie om zijn Schepper te dienen’.[5] Hier lezen we al over wat wij biodiversiteit noemen.[6]
De mens mag de aarde onderwerpen en heersen over de vissen (zee), de vogels (lucht) en de dieren (land). Het woord heersen (radah in het hebreeuws) heeft op verschillende plaatsen in het Oude Testament een harde klank, maar gelet op de context van Genesis 1 (‘En God zag dat het goed was’) en gelet op de mens die als onderkoning is geschapen (zie ook radah in Ps. 72:8), hoor ik hierin vooral de gezagspositie van de mens, in relatie tot dieren en planten (vgl. Gen. 2:15).[7] De mens als ‘rentmeester’, hij die beheert wat ‘onder’ (aarde) is en daarvan verantwoording aan ‘boven’ (God) aflegt.
Omkeer nodig
Dr. Ad de Bruijne legt in een artikel[8] uit hoe de mens in dit rentmeesterschap van zorgvuldig beheer tot uitbuiting is gekomen. Hij wijst erop dat in het begin van de Reformatie Gods glorie werd herkend in alle schepselen. ‘Wat in de natuur aantrekkelijk of huiveringwekkend is, weerkaatst de soevereine schoonheid van de Vader. Wat gebroken en pijnlijk is, spreekt van het lijden van de gekruisigde die ook een zuchtende schepping in liefde draagt.’ De liefde voor de natuur was een gestalte van de liefde tot God. Het waren zeventiende-eeuwse puriteinen die de eerste dierenbescherming organiseerden.[9] Bij latere protestanten verloor de schepping grotendeels haar goddelijk geheim en werd de mens de kroon van de schepping. De natuur werd materie en we mochten met de aarde doen wat we wilden. Technische mogelijkheden en welvaart werden gezien als zegen van God. Het moderne groeigeloof, industrialisatie en intensieve landbouw ontstonden. ‘De gedachte dat je recht moest doen aan de eigenheid van elk schepsel en zo aan Gods glorie verdween achter de horizon.’
Is dit de reden, vraag ik, dat vooral de verticale relatie Schepper-schepsel prioriteit heeft gekregen en niet of veel minder de horizontale van schepselen (mens-mens, mens-dier en mens-plant) onderling? Zijn daarom milieu- en klimaatvraagstukken verder van de (rechtse) zwarte kousendragers komen af te staan en vonden ze wel weerklank bij (linkse) groene geitenwollen sokkendragers?
De Bruijne pleit voor een omkeer in ons denken en handelen: ‘Sturen zelfbeheersing en offerbereidheid je leven, werken en produceren, of de begeerte om steeds nieuwe verlangens te bevredigen?’
Aansprekend
Hierin heeft hij Janse aan zijn kant, want hij schrijft in dit nummer: ‘Om het haaks op het moderne levensgevoel te zeggen: onze autonomie moet onderworpen worden aan en ingebed in de wil van God. … Het gaat erom om het hele leven voor het aangezicht van God en tot in de kleinste dingen van ons leven de wil van God te zoeken. … Eén keer in ons leven bekeerd worden, willen we wel, maar alle dagen zoeken naar de wil van God is nog een ander verhaal. … Bekering gaat over het hele leven. Maar het woord zoekt de plek op waar het de meeste pijn doet. Daar zitten de afgoden. Daar zijn mensen gebonden.’ In de open brief wijzen de ondertekenaars erop dat het gaat om radicale keuzes van een andere manier van leven, dat we loskomen van het consumentisme. En juist dàt appel missen de opstellers in de kerkelijke bladen: ‘Een blinde vlek bij de beleidsmakers. Leeft het niet bij de lezers? Moet het dan juist niet aan de orde komen? Moet het daarover niet gaan in de beleidsstukken?’
Persoonlijk vond ik dit het sterkste en meest aansprekende deel van wat Janse schrijft: in het nadenken over duurzaamheid hangt alles met alles samen en gaat het om het hele leven voor Gods aangezicht. Dan zijn vergelijkingen met apartheid of nazisme niet nodig om de ‘zweverigheid’ door de predikant op de kansel te benoemen. Trouwens, een goed gesprek onder aan de kansel over ‘Leer ons voor overdaad ons wachten’ tussen gemeenteleden (waaronder boeren die vastlopen en burgers die op vliegvakantie naar Rhodos gaan) werkt beter.
Drie keer p
Omdat het gaat om het hele leven, gaat het om een evenwicht tussen ecologische, economische en sociale zaken, oftewel om planet (ecologie), profit (economie) en people (sociaal).[10] Duurzaamheid is dus meer dan oog hebben voor het milieu, maar omvat ook de zorg voor de (behoeftige) naaste dichtbij en ver weg. We hebben om dat scherp te houden daarom nog een vierde p nodig, namelijk die van de prophet.
De vierde p
Het trof mij de profeet Hosea zegt: ‘Hoor het woord van de HEERE, Israëlieten, want de HEERE heeft een rechtszaak met de inwoners van dit land, omdat er geen trouw, geen goedertierenheid en geen kennis van God is het land is. Vloeken, liegen, moorden, stelen en overspel plegen zijn wijdverbreid; bloedbad volgt op bloedbad. Daarom treurt het land, en ieder die erin woont, verkommert, met de dieren van het veld en de vogels in de lucht. Zelfs de vissen in de zee worden weggenomen’ (4,1-3, HSV). Het samenhangende van persoonlijke-, sociale- en milieu-ethiek in dit gedeelte trof mij. Huwelijksethiek is even belangrijk als milieu-ethiek. Als wetgeving nodig is om het krioelende insectenleven in de schoot der aarde in stand te houden (ecologie), dan is zeker ook wetgeving nodig om het ongeboren mensenleven in de moederschoot te beschermen (antropologie). En in vers 3 klinkt de echo van Genesis 1 vers 28! Sinds de zondeval staan ‘onderwerpen en heersen’ voortdurend in spanning met ‘bewerken en bewaren’ (Rom. 8:20). In die spanning tussen egocentrisme en ecocentrisme hebben wij allemaal, zowel de dragers van groene geitenwollen sokken als de dragers van zwarte kousen, de stem van de profeet nodig, om ons steeds opnieuw bewust te worden van onze plaats als rentmeester Gods op deze aarde.
Jezus als profeet
In het verhaal van de brood- en visvermenigvuldiging (Joh. 6: 1-15) viel mij het ‘rentmeesterschap’ van de Heer Jezus op. Hij ziet de mensen (people) met eetlust; Hij neemt brood en vis, gaven van de schepping (planet) en Hij deelt hiervan tot ieder genoeg heeft (profit). Over duurzaam leven gesproken: de Schepper is royaal!
Het gebed ‘Leer ons voor overdaad ons wachten, dat we ons gedragen zoals het behoort’ helpt ons om goede rentmeesters te worden. Bovendien brengt dit gebed ‘klimaatdrammers’ en ‘klimaatsceptici’ samen voor Gods aangezicht. Maar het blijft lastig: ‘Wij denken dat wij in het westen ons milieu aardig redden, terwijl kinderen hun leven op het spel zetten in kobaltmijnen, voor onze schone technologie. We realiseren ons dat niet, of we kijken een andere kant op’.[12] ‘Maar onze verlegenheid kan Gods gelegenheid zijn om verder te komen in denken en handelen.’ merkt Hofman hierbij op. Hoewel aanvankelijk sceptisch, heb ik deze open brief ook zo ervaren: Ik hoor er een appel van de profeet in.
Drs. G. de Goeijen is predikant van de Hervormde Gemeente Den Ham en redactielid van dit blad.
Emailadres:
[1] “Wereldwijd zijn meer dan 900 miljoen vaccins toegediend, waarvan zo’n 87% in landen met een hoog inkomen of hoger middeninkomen”. ND, 27 april 2021, 17.
[2] Ik denk bijv. aan: Evert W. van der Poll/Janna Stapert, Bewaar de aarde. Christen-zijn en het behoud van de schepping: een werkboek (Sliedrecht 1988), Gerrit Manenschijn, Geplunderde hemel, getergde aarde. Ontwerp voor een christelijke milieu-ethiek (Baarn 1988), H.D. van Hoogstraten, Geld en geest. Over milieu-ethiek (Baarn 1993) en H.W. de Knijff, Tussen woning en woestijn. Milieuzorg als aspect van de christelijke cultuur (Kampen 1995).
[3] Zie www.groenekerken.nl, www.arocha.nl en www.michanederland.nl.
[4] ‘De Nieuwe Koers’, mei 2021 No4, 13.
[5] De belijdenisgeschriften van de Nederlandse Hervormde Kerk, ’s Gravenhage 1980/4, 31.
[6] Over schepping en biodiversiteit zie bijv. Wim Schippers, Boeren met ontzag. Over groei, grenzen en perspectieven, Ede 2016.
[7] De Knijff, 80-82.
[8] ‘Stikstofprobleem vraagt bekering’ in ND 15 mei 2021. De Bruijne is hoogleraar Ethiek aan de TUK.
[9] Dr. H.F. Massink, Oog voor de schepping. De opdracht duurzaam om te gaan met de aarde (Apeldoorn 2018), noemt op pagina 9 de naam van William Wilberforce (1759-1833), die streed tegen wantoestanden van mens (kinderarbeid, prostitutie, alcoholisme) en dier. Hij was de oprichter van de Britse dierenbescherming.
[10] Massink, 15. De Knijff, 205 wijst op de sterke verwantschap tussen eco-logie (het behoud van middelen) en eco-nomie (het beheer van middelen).
[12] Hofman in De Nieuwe Koers, blz. 16. In Arm en rijk in crises, Sliedrecht 2020, 241 geeft hij een nadere uiteenzetting bij dit voorbeeld.
- Hits: 1309