nr1 • 2020 • Valt er wat te kiezen?
35e jaargang nr. 1 (september 2020)
thema: Sterven: een kunst apart?
Marja Brak
Laatst geboekt
Valt er wat te kiezen?
In 1989 was ik voor het eerst in Polen, tijd van de Wende. In 1990 werd vakbondsleider Lech Walesa president van de nieuwe republiek met een democratische grondwet. De communistische schaarste was nog zichtbaar aan lange rijen voor lege winkels en de enkele velletjes toiletpapier die je bij wc-bezoek meekreeg. Ik moest eraan denken toen dat hier als eerste gehamsterd werd…
Polen en Hongarije zijn nu met hun leiders Dudo en Orban de zwarte schapen van de EU. Ik verdedig ze absoluut niet – een nichtje is advocaat in Polen en vertelt me genoeg – maar wij Nederlanders zijn goed in salonpraat. In tegenstelling tot de Polen en andere Oost-Europeanen zijn wij ontkomen aan eeuwenlang lijden onder despotische vorsten, alsmaar verlegde grenzen met als gevolg deportaties, wereldoorlog II die de bevolking – naast de enorme aantallen Joden die vermoord werden – buitengewoon zwaar trof en ten slotte de Russen en het communisme. Een Poolse koning ontzette met zijn Duits-Poolse leger eind zeventiende eeuw het door de Ottomaanse Turken belegerde Wenen. Hongarije ging toen voor de Turken verloren. Dat was overigens niet alleen een godsdienstoorlog, maar misschien kennen de Hongaren de geschiedenis beter dan wij en valt hun vrees voor de islam daaruit te verklaren? Wie levensverhalen van mensen of romans – zoals ‘Roest’ – uit deze streken leest heeft deze achtergrond nodig.
‘Roest’
Dit boek behoort tot de plattelandsliteratuur, een populair genre momenteel. ‘De grote geschiedenis die door het raam van een huis op het platteland naar binnenkomt’, zo duidde de schrijver zijn aanpak. De roman begint met twee jongetjes die muntjes op een spoorlijn leggen. Een spoorlijn… dat duidt natuurlijk al ergens op. Symek is zeven jaar als hij overnacht bij zijn grootmoeder Toska. Hij zal er blijven, want zijn ouders halen hem niet meer op. Omgekomen bij een auto-ongeval. Dat wordt hem echter niet verteld. Hij krijgt te horen dat Onze-Lieve-Heer hen heeft opgehaald. Daarom bindt hij zichzelf elke avond vast aan de radiator, bang dat hij ook gehaald zal worden. Het feit dat de nazi’s hun vernietigingskampen vestigden op geannexeerd Pools grondgebied drukt nog altijd op de Polen. Zo speelt het nabije kamp Chelmno een rol in de plaats waar Toska en Symek wonen. Terug- en vooruitblikken worden knap ingezet. Grootmoeder Toska draagt haar trauma’s in stilte, toont begrip voor Symek, maar kan hem niet helpen. Haar eigen enige zekerheid is een pistool, om – als het niet meer gaat – in te zetten. Ze kan haar kleinzoon niet vertellen over haar man, Szymeks grootvader, die de moord op de Joden vanuit de struiken heeft geobserveerd en uiteindelijk niet kon leven met wat op zijn netvlies stond. De boom op het erf van de familie, die er al vijf generaties staat, speelt een belangrijke rol in verleden en heden. Er gebeurt iets tussen Symek en zijn vriend Budzik wat als gevolg heeft dat Symek niet naar de universiteit gaat. Hij krijgt een baantje op het postkantoor en zijn leven staat stil. Hij wacht af, benieuwd naar wat komen gaat. Toska zegt er zelf over: ‘In deze krankjorume familie zijn wij het beste in het laten liggen van kansen’. Waren die er dan? Haar leven en dat van zelfs nog twee generaties verder wordt getekend door verlies. Aan het eind van het boek is er weer de spoorlijn met de nu volwassen Budzik en Symek. Een bijzonder einde. De titel ‘Roest’ wordt verklaard in een recensie in Trouw: Het verleden is als roest dat aan je vingers blijft kleven als je het eenmaal hebt aangeraakt. Auteur Jakub Malecki (1982) was een onbekende voor mij, maar het is zijn negende roman! De boekhandel ziet mij al aankomen.
‘Ergens in dit duister’
Nog een boek dat alles te maken heeft met de gevolgen van de grote geschiedenis voor weerloze mensen. Natascha Wodin begint haar hartverscheurende levensverhaal met de autorit naar de begraafplaats (in Duitsland) waar haar vader opgebaard ligt. Ze passeert het oord waar ze in de jaren vijftig, zestig, heeft gewoond, door een niemandsland gescheiden van de Duitsers. Hier verbleven na de oorlog de ontheemde buitenlanders: Oost-Europeanen, voormalige dwangarbeiders die door de Amerikaanse bezettingsmacht waren overgedragen aan de Duitse instanties. Ze is van Oekraïens-Russische afkomst en geboren kort na de bevrijding van Leipzig door de Amerikanen, Die bevrijding bracht weinig verbetering in het lot van de buitenlanders. De Duitsers hadden genoeg aan zichzelf. Goede Duitsers zijn er wel: een ijzerhandelaar geeft het gezin vijf jaar illegaal onderdak. Natascha is tien en samen met een jonger zusje als haar 36-jarige moeder de deur uitgaat en zich verdrinkt in de rivier de Regnitz. Er wordt gezocht naar vader, die met een Kozakkenkoor door Europa trekt. Hij komt naar huis, maar gaat weer terug naar zijn koor en zijn dochtertjes belanden in tehuizen. Natascha vlucht, wordt dakloos. Verpaupering, mishandeling en misbruik zijn haar lot. Moeder is ten onder gegaan aan heimwee naar Oekraïne. Ze heeft nooit gesproken over haar jeugd. Die had Natascha Bodin al beschreven in ‘Ze kwam uit Marioepol’, maar dat boek las ik pas later en dat is eigenlijk wel een goede volgorde. Haar achtergrond, die ik niet zal verraden, is namelijk verbazingwekkend. Terug naar vader: Als zijn stem niet meer voldoet voor het koor, komt hij terug naar huis en haalt zijn dochtertjes terug. Dat wordt een ramp. Op school worden de meisjes met hun Russische achtergrond gepest. Hij staat met zijn rug naar de Duitse maatschappij en later in het bejaardenhuis moet hij zich na al die jaren redden met drie woorden Duits: ‘Ich brauche’ en ‘Ich brauche nicht’. Natascha zelf heeft zich meteen naar de Duitse maatschappij toegewend. Haar moedertaal Russisch heeft haar geholpen in de zoektocht naar haar moeder. Het is met Natascha wonderwel goed gekomen na een hartverscheurende jeugd. Ze is vertaalster Duits en auteur die al vele prijzen kreeg. Heeft haar harde jeugd haar weerbaar gemaakt? Haar moeder maakte de omgekeerde gang: van luxe naar verpaupering en uiteindelijk bezweken aan heimwee. Met haar vader heeft de auteur een haat-liefde verhouding, maar ze toont zich aan het eind van zijn leven liefdevol jegens hem in zijn onttakeling. Evenals ‘Roest’ is dit een boek waarin de grote geschiedenis door het keukenraam kijkt.
‘De Parijzenaar’
De titel van dit boek is een weinig gelukkige, want deze dekt de inhoud totaal niet. Haar omvangrijke historische roman baseert Isabella Hammad, dochter van een Brits-Ierse moeder en een Palestijnse vader, op het verhaal van haar Palestijnse overgrootvader Midhat Kamal, dat haar grootmoeder haar vertelde. Midhat is geboren in Nablus, nu een belangrijke Palestijnse stad op de Westelijke Jordaanoever, met een gemengd Samaritaanse, christelijke en islamitische bevolking. Dat laatste was in zijn tijd, de nadagen van het Ottomaanse Rijk, ook al zo. Palestina hoorde toen bij Zuid-Syrië en het gebied stond onder Brits-Frans bestuur. Er waren al zo’n 75.000 Joodse immigranten uit Polen, Hongarije en Rusland – gevlucht voor de pogroms die het gevolg waren van de oktoberrevolutie – op het moment dat in de Balfour-verklaring van 1917 de steun van het Verenigd Koninkrijk werd toegezegd aan de stichting van een thuisland voor de Joden in Palestina. Hoe schrijnend is het dat we honderd jaar verder zijn en ‘de kwestie’ van de Palestijnen nog steeds niet is opgelost. De politieke ontwikkelingen in dit gebied tot 1936 staan achter in het boek samengevat (eerst lezen!).
De vader van Midhat is een vermogend textielhandelaar uit Nablus. Hij stuurt zijn zoon naar een Franse middelbare school in Constantinopel. In 1914 vertrekt Midhat naar Montpellier om geneeskunde te studeren. Hij verblijft bij het gezin van een Franse professor en wordt verliefd op de dochter des huizes. Tot een relatie komt het echter niet. Vervolgens gaat hij naar Parijs waar hij geschiedenis studeert. Heel wat Arabieren leefden toen in Frankrijk in ballingschap om te ontsnappen aan het Ottomaanse regime. ‘Het ene moment sprak hij met medestudenten af in bars en koffiehuizen, het andere was hij met zijn prettige manieren en zijn goedlachsheid aangenaam gezelschap voor vrouwen, dan weer was hij de mysterieuze minnaar, dan de debater en dan weer de Arabier.’ Zijn vader roept hem terug naar Nablus en door het onverwachte overlijden van zijn vader belandt hij in diens tapijtwinkel. Midhat is door zijn Franse jaren een man met twee zielen in zijn borst. Zijn omgeving is een smeltkroes. Hij neemt niet zoals familie en vrienden deel aan de politieke strijd. Hij is geen man van keuzes, laat alles maar gebeuren. Zo gaat het ook in zijn huwelijk, nadat hij na enkele afwijzingen toch met Fatima, het mooiste meisje van de stad, is getrouwd. Lang na de dood van zijn vader duikt een brief van de Franse Jeannette op, die hem haar liefde betuigt. Hoe anders had het allemaal kunnen lopen als hij die eerder in handen had gehad. De schrijfster zegt in een interview dat ze altijd verhalen hoorde over 1948, de stichting van de staat Israël en de gevolgen daarvan voor haar voorouders. Maar daar ging zoveel aan vooraf en dat openbaart dit boek. Ze reisde samen met haar grootmoeder naar Nablus en ging praten met mensen die haar overgrootvader nog gekend hadden. En ze constateert: het had evenals met Midhat zo heel anders kunnen lopen met de Palestijnen. Maar voordat je als lezer aan deze conclusie toe bent word je eerst ondergedompeld in een geweldige beschrijving van het gewone leven van een extended Arabische familie, waar de politieke ontwikkelingen dwars doorheen lopen. Bepaald geen lichte kost deze pil, maar onderhoudend gezelschap voor – onverhoopte – tijden van corona-isolatie of ingesneeuwd raken tijdens een echte winter. Kan dat nog?
Naar aanleiding van:
Jakub Malecki, Roest, Amsterdam 2020, 286 blz.
Natascha Wodin, Ze kwam uit Marioepol, Amsterdam/Antwerpen 2019, 364 blz.
Natascha Wodin, Ergens in dit duister, Amsterdam/Antwerpen 2020, 224 blz.
Isabella Hammad, De Parijzenaar, Amsterdam 2020, 592 blz.
M.E. Brak was lid van de redactie van Kontekstueel en enkele jaren eindredacteur.
Mailadres:
- Hits: 1097