nr4 • 2020 • Bevrijd van de bevrijders?

34e jaargang nr. 4 (maart 2020)
thema: 75 jaar bevrijding

Piet de Jong
Kroniek
Bevrijd van de bevrijders?

Toen we over dit nummer in gesprek waren en ik vroeg waarover de Kroniek zou kunnen gaan, werd me gezegd: maakt niet uit, als er maar steeds bevrijding boven de aan te snijden onderwerpen staat. Dat bleek eind januari niet moeilijk. Al snel nader je de gedenkdag van Martin Luther King op 20 januari. In alle vijftig staten in Amerika officieel een vrije dag, al werken de meeste mensen. De dag is nog steeds een actiedag voor gelijke burgerrechten, met name voor zwarten. Nog steeds heel erg nodig.

Daarna is het maar een paar stappen naar de Auschwitzherdenking. Dit jaar nog meer aangezet dan vorige jaren vanwege 75 jaar bevrijding. De herdenking op 27 januari is in Duitsland altijd het begin van een soort vastentijd voor iedereen. Wie in februari weleens in Berlijn geweest is of gewend is de Duitse tv te volgen in deze maanden, weet dat tot begin mei eigenlijk nog maar één thema de zenders en praattafels beheerst. Dat is de holocaust. Iemand als Baudet zal dat ongetwijfeld een oefening in zelfhaat noemen, maar onder de regering van Merkel zijn onze buren juist extra scherp geworden om dit afschuwelijke drama in de hoofden pijnlijk levend te houden. Voor hen zijn de woorden Nooit meer Auschwitz geen vast voornemen zoals bij ons, maar is Auschwitz een voortdurende mogelijkheid en dreiging.

Ik weet niet wat andere dominees altijd doen op 27 januari – zelf verplicht ik me al enige tijd heel zo’n viering mee te maken. Zondags ervoor had premier Rutte al duidelijke woorden gesproken aan het adres van de Joodse gemeenschap bij de viering in Amsterdam. Met een echt excuus namens de regering – en ons allemaal – voor het faciliteren van de deportatie tijdens de oorlogsjaren en nog veel meer. De spoorwegen, gemeentebestuurders, ambtenaren. En hoe laat dit woord ook kwam: verbazend zoals de Joodse gemeenschap Rutte in het hart sloot. Het zit dan ook heel, heel diep. Niet te peilen diep. Niet alleen bij de generatie die het beleefde. Maar van geslacht op geslacht. In hun reactie op Rutte proefde je bevrijding van een donkere schaduw. Ook met het oog op toestanden vandaag en discussies waarin het huidige Israël kop van jut is.

Anderhalf miljoen kinderen
De maandag erna was de viering in Polen. Met veel staatshoofden op de eerste rij. Hoewel al veel verhalen van getuigen zijn verteld, en ze allemaal op elkaar lijken en tegelijk geen twee hetzelfde zijn en je bij elk nieuw verhaal weer opschrikt, ontroerd wordt of verbijsterd raakt, was er weer veel tijd ingeruimd voor getuigenissen door de laatste overlevenden. Als je juist begonnen was in Rutger Bregmans De meeste mensen deugen, dan kun je dat boek beter bewaren voor de zomervakantie. Natuurlijk zijn er in die tijd heel dappere mensen geweest, maar heel veel waren dat ook niet. Eén van de getuigen vertelde dat het uitsluiten van Joden in 1933 begon met kleine plagerijen zoals een bankje in het park met het bordje ‘niet voor Joden’. Wat zou je je ergeren? Maar zo werden de mensen vergiftigd en gewend gemaakt aan antisemitische retoriek en de nazistisch planning en uitvoering van de vernietiging van alle Joden in Europa. In het dagboek van Jochen Klepper is het allemaal op de voet te volgen vanaf 1932 (Onder de schaduw van Uw vleugels). Kerken zwegen en keken weg, zelfs sommige vertegenwoordigers van de Bekennende Kirche lieten de schande betreffende de Joden ongemoeid. Zo was het in Duitsland, maar in ons land niet zoveel beter. Het anti-Joodse gevoel was ook hier overal. Meestal verpakt in algemene termen. Maar voor de extreme vormen zoals in Duitsland toonde men zich in ons land niet ontvankelijk, zeker niet na de Kristallnacht van 1938. Volgens Bart Wallet ging dat in tegen ‘de Nederlandse consensus van wat beschaafd en fatsoenlijk werd geacht (Christendom en antisemitisme, p. 99ev.) Erg visionair klinkt dat niet. Kleine dingen en aangeleerde onverschilligheid. Na 1938 ging het hard.

Het werd een zware middag. De laatste speech was een donderpreek van Ronald Lauder, voorzitter van het Joods Wereldcongres. Hij sprak uit zijn hoofd, ernstig, getergd, ingehouden, boos. Tegen zo’n zware preek kan geen één zware refo-dominee op. Zijn statement maakte indruk op mij: dat Joden zich nooit gewroken hebben op Duitsers. En vooral de verontwaardigde en verbijsterde klacht over de anderhalf miljoen vermoorde kinderen kwam diep binnen.

Bevrijd na Auschwitz
De herdenking trilde heel de week nog in me door. Daardoor ben je waarschijnlijk extra alert op wat je zoal waarneemt in zo’n week om je heen. Je bent overdreven gefocust. Forumleider Baudet wachtte nauwelijks een week met het rondsturen van zijn tweet waarin hij Marokkanen weg zette als lastigvallers van vrouwen en cultuurverdunners. Maar het verhaal bleek heel anders dan zijn zogenaamde dierbare vriendinnen in de trein hadden verteld. Er kwam zoiets als een nuancering, maar Marokkanen hadden het wel kunnen doen (sic). In hetzelfde weekend vroeg Harry Mens, liberaal zakenman met eigen programma, hardop naar ‘enkele Marokkaantjes’ die bij iemand in de keuken werkten. Op het moment moeten ook Chinezen en andere Aziaten het ontgelden, vanwege het Corona-virus. Het lijkt erop, dat we ons er niet echt druk om hoeven te maken. Want wij zijn helemaal geen racisten en Baudet heeft juist zoveel op met het christelijke verhaal, toch? Hier geldt: pas op, word niet cynisch.

Maar ook in de serieuzere politiek is duidelijk dat vrijwel alle partijen bezig zijn zich te profileren met het oog op de verkiezingen van volgend jaar. En het is ook duidelijk dat voor vrijwel alle politici het migrantenvraagstuk een soort hoofditem is. Onder hen CDA-minister Hoekstra, die eind vorig jaar de migranten van diverse problemen openlijk de schuld gaf. Voor hem doet zijn partijgenoot en concurrent naar het lijsttrekkerschap minister de Jonge niet veel onder. Weliswaar netter en zakelijker, en bepaald niet als de PVV die een groot re-migratieplan aankondigde voor alle niet-westerse migranten, al zijn ze hier geboren en Nederlanders. In Brabant gaat het CDA nu wellicht met Forum de provincie besturen, het CDA in Den Haag gaf al toestemming. Ook staatssecretaris Mona Keijzer slaat op de anti-migranten trommel. Arme CDA-leden. Een ezel stoot zich in het gemeen niet twee keer aan dezelfde steen.
De CU scoort op deze ladder gunstiger, al is de grote liefde voor Israël ook niet allemaal heilige Geest. Altijd weer steekt in die kring een anti-moslimsentiment de kop op. Arie Slob heeft het er maar moeilijk mee. Van de SGP kunnen we al helemaal niets verwachten op dit punt. Sinds de Eerste Kamerverkiezingen lopen zij daar hand in hand met Baudet. En zo ben ik twee weken na 27 januari al weer volop gewend aan handjeklap met racisten en aan uitsluiting van mensen.

Natuurlijk besef ik dat de uitdagingen waar we voor staan groot zijn. In november viel heel het land min of meer in een apocalyptisch slot, heel kort na alle jubelgeluiden in september. En nooit schijnt iemand iets te zien aan komen. Zeker als het om de opvang van vluchtelingen en andere migranten gaat. Hoe groter de uitdagingen zijn, des meer verwacht je dat politici op hun qui-vive zijn. En met een ferme wil de problemen benaderen en aanpakken. Als Ronald Lauder ons herinnert aan anderhalf miljoen kinderen en we daar verbijsterd over zijn – waarom zijn we zo traag ons het lot aan te trekken van de vele kinderen die op dit moment in onze wereld op de vlucht zijn, ontheemd, verdrinken, omkomen en op z’n best zogenaamd opgevangen met hun ouders in kampen in de regio. Ik kan hier heel verdrietig en triest van worden. We zijn in de halve eeuw waarin ik heb meegelopen, weinig opgeschoten.

Geloven na Auschwitz
Auschwitz werd de naam en het gezicht van het genocideplan van de nazi’s om heel het Joodse volk te vernietigen. Het duurde even na de oorlog, voordat in ons land en onze kerken de holocaust ook theologisch een groot punt werd. En of er nog wel geloof en theologie mogelijk was na Auschwitz. Het duurde even, totdat de verbijstering in alle heftigheid losbarstte in de kerken.
In de Waarheidsvriend (06/2020) las ik een mooi interview met ds. T. Poot, één van de initiatiefnemers in 1986 van Kontekstueel. Hij is nu 94 jaar. In 1947 ging hij theologie studeren in Utrecht. Er waren al ouderejaars die in de oorlog veel hadden meegemaakt en al behoorlijk gerijpt waren, vertelt hij. Maar de oorlogsjaren en de holocaust werden door hen niet gethematiseerd. En wat er ‘buiten’ gebeurde in de wereld ging vrijwel aan hen voorbij. Zij studeerden in een subcultuur. Maar, zegt ds. Poot: ‘Die subcultuur was onderdeel van een veel bredere zwijg- en vergeetcultuur in de naoorlogse tijd. Zo meenden we de ellende van de oorlog achter ons te kunnen laten.’ Het ging over Calvijn en Kohlbrugge, nog niet over Auschwitz en Bonhoeffer. Kennelijk kan er om je heen een orkaan van uitsluiting en racisme loeien, maar zolang die je niet wegblaast, blijf je je eigen agenda volgen. In Duitsland is het niet veel anders gegaan. Auschwitz is zo uniek en alle verbeelding te boven gaand, dat je als theoloog en dominee al snel naar adem snakt. Maar is er weleens echt over nagedacht wat Auschwitz betekent op de landkaart van de heilige Geest? Aan profetische en apocalyptische duiding zijn we nog steeds niet echt toegekomen.

Een interessant punt roert ds. Poot aan met de opmerking dat na de oorlog nooit meer is doorgepraat in de kerk hoe het zat met de visie van christenen die de bezetter als de roede Gods zagen waaronder je dus moest buigen, en de christenen die de bezetter als de macht der duisternis zelf beschouwden, waartegen men zich met hand en tand verzette. Poot wil de eerste visie niet zien als lafheid of lijdelijkheid. ‘De huidige kerkelijke neergang is ook gevolg van het feit dat er te weinig verootmoediging geweest is, na de oorlog. Ook over deze vragen was er in mijn studietijd geen discussie’, zegt hij. Bijna vanzelf komt de vraag op je af hoe het zit met de subcultuur waarin wij alle dagen ons geloof belijden.

Bevrijders bevrijdden zich van ons
Op 31 januari was het zover. Na drie jaar steggelen verliet het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie. Na 47 jaar als lid van de EU te hebben geparticipeerd. Van harte was het eigenlijk nooit. Een EU werd wel steeds toegejuicht voor de landen op het continent, maar dan wel zonder het VK. Men bleef links rijden en denken in miles, betalen in Engelse ponden en wegen in scones. En zo bleven er nog tal van eigenaardigheden. Maar dat gunden we hen wel, als ze maar mee bleven doen. Want Engeland hoorde bij ons en wij bij Engeland. Voor mijn generatie heeft de naam Engeland door haar inzet in de twee wereldoorlogen steeds iets magisch gehad. Zij zijn onze bevrijders. In Londen bivakkeerden onze koningin en de ministerraad. Wist je in die jaren naar Engeland te ontkomen, dan was je vrij. Velen staken over bij nacht en ontij in wankele bootjes. De verbondenheid is ook al heel oud. Vanuit Engeland kwamen de eerste missionarissen naar ons land. Eerst Willibrord, de apostel der Friezen en kort na hem Bonifatius. Zij brachten het evangelie uit Engeland naar onze contreien. Voordat Nederland er was, was Engeland er.

Maar Engeland koos ervoor om zich na 47 jaar lidmaatschap los te maken van de EU. Een positieve optie is achter hun besluit nauwelijks te ontdekken. Men wilde van de EU af, men wilde van Brussel af. Daarbij speelde drie jaar geleden al sterk mee, dat men in het VK niet samen met de andere EU-landen genegen was migranten op te vangen (ja, daar heb je ze weer). Op de laatste zitting in januari stond een aantal Engelse afgevaardigden met vlaggetjes naar ons te zwaaien. Alsof ze bevrijd waren van een zware dictatuur. Het waren maar een paar tv-beelden, maar het greep me aan. Ik word niet graag uitgezwaaid door vrienden. Vorig jaar oktober, toen het parlement van ‘order’ naar ‘order’ ging, was ik nog even wezen kijken met mijn vrouw. Bij het Parlementsgebouw stonden de twee partijen – brexit en remain – in van elkaar goed gescheiden vakken te demonstreren. Het viel me op, dat men toch nog redelijk netjes over ‘het andere vak’ en de mensen in dat vak praatte. Maar de brexiteers zetten door. En zo viel het doek op 31 januari 2020. En gingen de vlaggetjes de lucht in.

Ik betrapte me op grote ergernis. Mijn vrouw die juist langs kwam en even meekeek, zei spontaan: ‘Daar gaan we nooit meer heen!’ Ik hield me in, want bepaalde plekken aan de Thames zijn me nu eenmaal zeer lief. Maar ook ik had een gevoel van afgedankt worden. Bevrijders die zich van je vrij maken. En al riepen de vlaggetjeszwaaiers: wij blijven van jullie houden en met jullie ons verbonden voelen – dat maakte het alleen maar erger. Wat een totale onzin. Alsof je door iemand de gracht in geduwd wordt en vervolgens wordt nageroepen: we houden contact! Zoiets bestaat voor mij niet.
Laatst was er een kerkelijke vergadering van de vrijgemaakte Kerken met afgevaardigden van hun buitenlandse kerkvrienden. Van hen kregen ze er keihard van langs als ‘niet Schriftgetrouw’ vanwege het besluit van de vrijgemaakten om alle ambten open te stellen voor vrouwen. De buitenlandse broeders maakten aan het eind van hun samenzijn zich openlijk van hen los – je vrijmaken van iemand heet dat – tenzij ze terug zouden komen op hun besluiten. Wat natuurlijk niet gebeurde. ‘Maar we blijven van elkaar houden’, gonsde het daarna nog richting de uitgang. Ik geloof daar niet in. Liefde stuurt nooit iemand weg.

Een woord van de kerken
Komt er nog een woord van de kerken ter gelegenheid van 75 jaar bevrijding? In de oude kerkorde werd de toenmalige Nederlands Hervormde Kerk gekarakteriseerd als ‘Christus belijdende volkskerk’. Om bekende redenen zeggen we dat zo niet meer. Maar soms vind ik het ook wel erg stil in de kerk. Tijdens de drie jaar gesteggel over de brexit kwam er voor zover ik weet nooit een woord van de verenigde Europese kerken. Of bestaan die niet meer? En of er nog een statement komt ter gelegenheid van 75 jaar bevrijding en geloven na Auschwitz? Misschien meteen ook een goed woord met het oog op de negatieve benadering van minderheidsgroepen door politici?

P.L. de Jong is emeritus predikant te Rotterdam, werkzaam in Oud-Vossemeer (PKN) en redacteur van Kontekstueel. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.