nr6 • 2019 • Verwachten door de kracht van de Heilige Geest
33e jaargang nr. 6 (juli 2019)
thema: Zomernummer
Pieter Veerman
Verwachten door de kracht van de Heilige Geest
De pneumatologie in ‘gewoon een catechismus’
Geloofsoverdracht aan nieuwe generaties is een belangrijke roeping van de kerk. Zowel de toetreders vanbuiten als de jongeren en kinderen van de gemeente hebben manieren nodig om zich de inhoud van het geloof eigen te maken. Voor volwassen gelovigen die leven in een gefragmenteerde tijd, is verdieping in de kernpunten van het christelijk geloof een must.
In de eeuw van de Reformatie verschenen er voor de opbouw van de gemeente honderden catechismi. In de vorm van vraag en antwoord werden de catechetische kernen behandeld. Deze leerboekjes boden ook de mogelijkheid om in te gaan op vragen die speelden in de lokale context en de theologische geschillen van de tijd. De inzichten over bijvoorbeeld het avondmaal, de Heilige Geest, de oorsprong van het geloof en tal van andere onderwerpen moesten helder worden aangeleerd. In de catechismi met een gereformeerde achtergrond is er een duidelijke aandacht voor het werk en de persoon van de Heilige Geest. Niet zonder reden wordt Calvijn de theoloog van de Heilige Geest genoemd. Deze gerichtheid op de Geest van God vormde destijds een nieuw hoofdstuk in de theologie. Het gaat mij in deze bijdrage vooral om wat de onlangs verschenen Gewone Catechismus (2019) onderwijst over de Heilige Geest.[1]
Gewoon een catechismus
De tijd waarin er vele catechismi verschenen ligt ver achter ons. Op dit moment heeft het catechetische leren het op veel plaatsen in de kerk moeilijk. Maarten Wisse spreekt in dit verband over ‘het verdwijnen van de catechetische cultuur’.[2] De kennis van de inhoud van het geloof, Bijbelverhalen en theologische tradities nemen snel af. De schrijvers van de Gewone Catechismus doen in dit klimaat toch weer een poging om een catechismus te schrijven. Geen belijdenisgeschrift, maar gewoon een onderwijsboekje dat de catechetische kernen, de Twaalf Artikelen, de Tien Geboden, het Onze Vader en de sacramenten op een eenvoudige wijze bespreekt in de vorm van vragen en antwoorden. Een poging die wat mij betreft de aandacht verdient. In een tijd waarin de beleving zich vaak dominant gedraagt ten opzichte van de kennis van de geloofsinhoud is een tegendraads geluid welkom en nuttig; een geluid waarbij beleving en kennis niet als tegenstelling worden gepresenteerd. Wanneer de vraag gesteld wordt wat wij merken van de Heilige Geest dan luidt het antwoord:
Overal waar mensen tot bekering komen, zie je de Geest aan het werk. Mensen veranderen van bange slaven van de zonde in vrije kinderen die gericht zijn op Gods wil en die zijn nieuwe wereld verwachten. Onze wil en ons karakter gaan de vrucht van vrede, vriendschap en vreugde vertonen (GC, vraag en antwoord 79).
In dit antwoord gaan kennis, ervaring en handelen samen op. De Geest schenkt vriendschap en verandert slaven van de zonde in mensen die gericht zijn op Gods wil.
Pneumatologie
Mijn interesse naar de pneumatologie van de Gewone Catechismus heeft een dubbele achtergrond. Deze heeft in de eerste plaatst te maken met de pneumatologie in de catechismi van de gereformeerde traditie. Het zijn deze catechismi die het werk en de persoon van de Heilige Geest hebben benadrukt. Op welke manier klinkt de echo van deze traditie door in een nieuw onderwijsboekje zoveel eeuwen later? Een tweede achtergrond ligt in de kritiek van C. Graafland op juist dit deel van de gereformeerde spiritualiteit.[3] Volgens zijn observatie laat de gereformeerde traditie het werk van de Heilige Geest veelal opgaan in de wedergeboorte en de persoonlijke innerlijke heiliging. Hoewel deze kritische noot van Graafland met betrekking tot de theologie van de Heidelbergse Catechismus volgens mij maar gedeeltelijk terecht is, lijkt het mij de moeite waard om te kijken of de schrijvers van de Gewone Catechismus er iets mee hebben gedaan.
Heidelbergse Catechismus
Met betrekking tot het leerboekje uit Heidelberg kunnen we stellen dat dit een door en door pneumatologisch karakter heeft. In niet minder dan dertig vragen en antwoorden wordt de Heilige Geest ter sprake gebracht. Dat begint al bij zondag 1 waar wordt onderwezen dat de Heilige Geest van harte bereid en gewillig maakt om voor God te leven. Zonder deze Geest en het geschenk van de wedergeboorte zijn mensen onbekwaam om het goede te doen (HC, vraag en antwoord 8). Het ware geloof wordt door de Geest gewerkt (HC 21). Hij is het die vernieuwd (HC 86) en aanzet tot een dankbaar leven. In de geestelijke strijd bidden gelovigen om de kracht van Gods Geest (HC 127).
De Gewone Catechismus staat in dezelfde traditie en is eveneens doortrokken met het werk en de persoon van de Heilige Geest. In mijn lezing trof ik bijna veertig momenten aan waarin de Heilige Geest (Geest van God of Geest van Christus) expliciet aan de orde komt. Daarbij komt de rol van de Heilige Geest in de persoonlijke heilstoe-eigening en de heiliging van het leven duidelijk aan bod. De Geest, zo onderwijzen de schrijvers van de Gewone Catechismus, hecht de gelovigen steeds meer aan Christus (GC, vraag en antwoord 15). Hij werkt de overtuiging dat ik een kind van God ben (GC 16) en voedt op om mens te zijn (GC 27). In een wereld vol prikkels en informatie geeft de Heilige Geest noodzakelijke leiding (GC 63). De opzet van de Gewone Catechismus is trinitarisch. De Geest is nauw verbonden aan de Vader en de Zoon. In vraag en antwoord 22 gebruiken de schrijvers de theologische term ‘Drie-enige’. Het is voor mij de vraag of deze term nodig is in een catechismus, dat een eenvoudig onderwijsboekje wil zijn. Hoewel de term enigszins functioneel lijkt in het gesprek met de Islam, is zij niet noodzakelijk.
Manco gereformeerde theologie
Zoals gezegd plaatst Graafland kanttekeningen bij de gereformeerde pneumatologie met haar sterke nadruk op wedergeboorte en persoonlijke, innerlijke heiliging. Van der Kooi nuanceert dit beeld met betrekking tot de Heidelbergse Catechismus wanneer hij beeldend spreekt over aansluitpunten.[4] Het elektriciteitsnetwerk in een huis kan aansluitingspunten hebben met een afdekkapje. Het is niet moeilijk om daar een contactdoos op te zetten. Zo is het, volgens Van der Kooi, met de pneumatologie van de Heidelbergse Catechismus. Het leerboek biedt aansluitpunten voor nadere uitwerking als het gaat om de doorwerking van de Heilige Geest in de levens van mensen en de hele wereld.
Wanneer ik de Gewone Catechismus lees dan valt mij op dat de schrijvers het werk van de Geest duidelijk breder trekken dan enkel het persoonlijke heil. De focus ligt in dit leerboekje bij de Geest die de hoop op Gods nieuwe toekomst wekt. Het werk van de Geest wordt meermaals verbonden aan de eschatologische verwachting van de gemeente. Gelijk in het eerste antwoord klinkt dat de Geest de hoop op de nieuwe toekomst wakker roept. In het twaalfde antwoord horen we een echo hiervan, wanneer opnieuw wordt gezegd dat de Geest kracht geeft om de nieuwe wereld te verwachten. Het derde deel van de catechismus, waar wordt gesproken over de Heilige Geest, krijgt als titel ‘verwachten van Gods nieuwe wereld.’ Het is de Geest die ‘toewerkt naar Gods stad, de hemel op aarde’ (GC 82).
Deze verwachting is geen strikt individueel gebeuren ‘de Geest maakt hoop wakker voor mij en heel de wereld (GC 1).’ De Geest is actief in het leggen van verbinding tussen mensen. Hij brengt mensen bijeen in een gemeenschap rondom Christus (GC 81). Aan deze gemeenschap schenkt de Heilige Geest een veelheid van gaven om elkaar op te bouwen. Duidelijk wordt dit in de antwoorden 61 en 80:
En ik ervaar dat de Heilige Geest in de gemeente gaven en krachten van zijn Koninkrijk uitdeelt, zodat ik Jezus ga volgen en bij zijn Rijk ga horen (GC 61).
Christus geeft ons de Heilige Geest als grote gave: het voorschot tot het moment dat Hij alles in allen zal zijn. Dit geschenk ontvouwt zich in een veelheid aan gaven waarmee gelovigen tot bloei komen en elkaar tot bloei brengen. Bezield en samengebracht door de liefde, worden wij aan elkaar gegeven om samen het lichaam van Christus te vormen (GC 80).
Naast de vrucht van de Geest (GC 79) wordt hier duidelijk onderwijs gegeven in de gaven die de Heilige Geest schenkt tot opbouw van de gemeente. Dit onderwijs over de gaven die de Geest uitreikt in het midden van de gemeente vormen, samen met de eschatologische toonzetting van de pneumatologie, een vrucht van theologische bezinning op het werk en de persoon van de Heilige Geest. Mooi dat juist deze doordenking van de theologie ook in een eenvoudig leerboekje een plek krijgt. Ze is van belang voor de gemeente.
Voor wie vertrouwd is met de taal en theologie van de Heidelbergse Catechismus wordt er door deze bredere pneumatologische focus wel het een en ander verdund. Met de insteek bij de ellende en de daarop volgende verlossing en dankbaarheid peilt dit oude troostboek de persoonlijke schuld en de noodzaak van wedergeboorte door de Heilige Geest ongekend diep. In de Gewone Catechismus is een persoonlijke diagnose zeker niet afwezig. Maar gebrokenheid en zonde komen vooral aan het licht in contrast met Gods nieuwe toekomst. Dat heeft te maken met de nieuwe drieslag vertrouwen, volgen en verwachten.
Blijven schrijven
Moeten we er zwaar aan tillen wanneer we bepaalde zwakheden en eenzijdigheden aantreffen in een catechismus? Aan de ene kant wel. Leraren in de kerk zijn geroepen om zuiver onderwijs te geven. Wat de kerk in de traditie heeft geleerd uit de Bijbel, moet zorgvuldig worden vertolkt. Catechismi zijn er om richting te geven in een veelheid van opinies. Anderzijds is een catechismus gewoon een leerboekje. Zo’n methode draagt het kernmerk van de fronten, rijkdommen en eenzijdigheden van een tijd. Daarom is het belangrijk om ontwikkelingen in theologie, kerk en maatschappij een plaats te geven in het catechetisch onderwijsmateriaal. Ik hoop het nieuwe boekje zeker te gebruiken om mijn catechisanten te oefenen in het vertrouwen op God, het volgen van Jezus en het verwachten door de kracht van de Heilige Geest. Jonge mensen hebben heldere teksten nodig die hen kunnen voeden en uitdagen. Het zijn hulplijnen om de weg te vinden in een wirwar van opinies. Dat betekent wat mij betreft: blijf gewoon catechismi schrijven.
Dr. P. Veerman is predikant (PKN) te Katwijk aan Zee en redactielid van dit blad. Mailadres:
[1] Theo Pleizier e.a., Gewone Catechismus. Christelijk geloof in 100 vragen en antwoorden, Utrecht 2019.
[2] Maarten Wisse, De Bijbel in het midden. Het geloofsgesprek te midden van verschillen, Utrecht 2019, 20-22.
[3] C. Graafland, Gereformeerden op zoek naar God. Godsverduistering in het licht van de gereformeerde spiritualiteit, Kampen 1990, 184-186.
[4] C. van der Kooi, ‘De Heilige Geest volgens de Catechismus’, in: Arnold Huijgen e.a. (red.), Handboek Heidelbergse Catechismus, Utrecht 2013, 247.
- Hits: 2082