nr5 • 2015 • Laatst geboekt

Als ik kan wegdromen, vind ik een boek al snel goed. Mooie verhalen spelen zich voor mij vooral af in de wereld van het verleden. Of in de wereld van nu, maar dan ver weg. Voor deze rubriek heb ik boeken gekozen die zowel dicht bij huis blijven als ver van huis gaan. Migratie is de gedeelde factor, een actueel thema. Waar komen immigranten en emigranten voor te staan?  

Kader Abdolah nam mij in zijn Het huis van de moskee mee naar een wereld ver weg. Zijn nieuwste boek speelt zich echter af in het hier en nu (of het recente verleden). 

 

Het boek leest als een trein. De verhalen van verschillende asielzoekers wisselen elkaar af. We worden meegenomen in het leven van immigranten in Nederland. Zij zoeken een balans in het achterlaten van hun geschiedenis en cultuur, om te integreren in ons kikkerlandje, en het behouden van hun identiteit. Die balans blijkt voor ieder anders te liggen. De belangrijkste verhaallijn gaat over een vader, die alleen weet dat hij het woord ‘asiel’ moet noemen bij de douane. Met de nodige leugens over zijn identiteit en verleden komt hij terecht in een opvangcentrum, terwijl zijn dochter in het ziekenhuis wordt opgenomen vanwege hartfalen. Van meet af aan heeft deze vader-dochter relatie iets ontroerends, omdat blijkt dat Tala niet zal kunnen genezen. Na een kort verblijf in het opvangcentrum, komen ze terecht in Zalk, waar ze een klein huisje bij de kerk krijgen. 

Hoewel ik van de Noord-Veluwe kom en dit boek zich vooral afspeelt rond de IJssel (Wilsum, Zalk, Zwolle), voelt het alsof dit verhaal zich in mijn achtertuin heeft afgespeeld. Dorpelingen krijgen voor het eerst te maken met buitenlanders, die komen inburgeren, die gaan werken, die uiteindelijk in de politiek terecht komen. Ik moet denken aan een islamitisch gezin dat in ons dorp kwam wonen. Een steen door hun raam was het welkom dat ze kregen. Gelukkig gaat het er hier wat anders aan toe. 

De taal die Abdolah gebruikt is prachtig. Het is moeilijk voor te stellen dat zijn moedertaal niet het Nederlands is. Ik heb begrepen dat Jip en Janneke hem geholpen hebben het Nederlands machtig te worden, net zoals een personage in dit boek. In dit boek vinden immigranten wel aardig hun weg in het leven. Ze krijgen werk, worden succesvol, er ontstaan relaties met andere immigranten en Nederlanders. Wellicht is het boek een tikkeltje positief over onze multiculturele samenleving. Maar dat kunnen anderen beter beoordelen. 

 

Ik kreeg de smaak te pakken en heb nog twee boeken gelezen over Oosterlingen die zich in het Westen proberen te vestigen. Eerst: Postvogel. Vogels zijn kennelijk populair bij dit soort boeken, denk aan Abdolahs De kraai en De adelaars. Ze staan symbool voor vrijheid, vluchten naar andere oorden. Postvogel is uitgegeven bij een voor mij onbekende uitgever Jurgen Maas en geschreven door de Iraans-Nederlandse Firoozeh Farjadnia. Alleen de naam van de schrijfster maakte al dat ik haar boek wilde lezen. Het gaat over een Iraanse, die een verblijfsvergunning probeert te krijgen in Nederland. Het boek heeft autobiografische trekken en leest even als het boek van Abdolah als een trein. Of eigenlijk fietste ik er zo doorheen. Het kreeg mij namelijk niet zo te pakken. Wellicht is het iets té subtiel voor mijn geest (Christine Otten beveelt het op de kaft aan met de woorden: ‘subtiel en invoelbaar’). 

De hoofdpersoon, die anoniem blijft, vlucht naar Nederland en probeert daar meteen een nieuw leven op te bouwen. Boven haar nieuwe leven hangt een zwaard van Damocles: het is nodig om een contract te krijgen bij het architectenbureau waar ze stage loopt, wil ze in Nederland kunnen blijven. Daarmee wordt ze afhankelijk van een ietwat griezelige collega, die het op zich neemt om haar in te werken. Hoewel dit heel realistisch wordt verteld, wordt het boek steeds dromeriger, mede door haar herinneringen aan Iran en de spanningen in haar nieuwe leven. Ik krijg de indruk dat de dromen die ze heeft steeds meer hun schaduw leggen op het echte leven. 

Mij sprak vooral het verhaal van haar herinneringen aan. Hoe ze als jong meisje opgroeit in een familie met communistische idealen in verzet tegen de sjah van Perzië. Eigenlijk is ze nog te jong, maar toch wordt ze al betrokken als ‘postvogel’, koerier, voor een tante naar wie ze erg opkeek. Wie kan ze vertrouwen en wie niet? Is die aardige buurman uiteindelijk degene die hen verraadt? Die haar familie en haar jeugd verwoest? Ze hoopt dat de vlucht naar Nederland een bevrijding zal zijn. Een verlossing van de beklemming die haar jeugd tekende. Het wantrouwen in mensen en de benauwdheid van haar situatie, ze komt er niet los van. Omdat ze ook in haar nieuwe leven afhankelijk is van anderen, zoals ze in haar kindertijd afhankelijk was van volwassenen. Het boek is opgedragen aan iedereen die door een oorlog of revolutie geen kind kon zijn. Daarmee lijkt het boek geschreven te zijn door en voor vluchtelingen in het algemeen. 

Religie speelt in het huidige Iran een belangrijke rol. Ik denk ook aan de vervolging van christenen die in dat land plaatsvindt. Het is dan ook teleurstellend dat religie juist de grote afwezige is in Postvogel. De schrijfster is tijdens de puberteit in Nederland terecht gekomen en ze heeft zich het seculiere klimaat kennelijk goed eigen gemaakt. Ook heeft ze een communistische achtergrond. Wellicht dat ook dat de afwezigheid van God verklaart. Of hield de vlucht uit Iran in, dat God en geloof achter gelaten moesten worden? Is dat zelfs verdrongen uit haar herinneringen, waarvan dit boek een neerslag is? Heel anders is dat in het boek van Abdolah, die ook over de Koran en de profeet geschreven heeft. Hij heeft oog voor het protestantse karakter van de IJsseldorpjes in zijn boek. De dominee is niet afwezig. Het is heel verschillend hoe de immigranten elk hun eigen manier vinden om om te gaan met de religie waarin ze zijn opgegroeid in dit protestantse klimaat. Ik denk bijvoorbeeld aan de schilder, die terecht komt bij een homoseksueel stel en daar gevraagd wordt de partner poedeltje naakt te vereeuwigen. De bevreemding en schaamte, maar ook de manier waarop hij in die situatie terechtkomt; ik, als christen, ervaar hier wel enige herkenning. Moet hij hierin meegaan, is dit nu eenmaal het land waar hij nu woont? Ook de emancipatie van vrouwen is iets waar de immigranten (zowel mannen als vrouwen) hun weg in moeten vinden. Wat mij betreft hadden dergelijke vraagstukken wel wat explicieter ter sprake gebracht kunnen worden. Nu kabbelen de levens van de hoofdpersonen verder, zonder dat er echt sprake is van groei of reflectie. 

 

Het laatste, en wat mij betreft het mooiste boek van Oosterse grond, geeft juist alle ruimte voor die groei en reflectie. De vorm van het boek leent zich daar dan ook goed voor: het is voor een groot gedeelte geschreven als dagboek van de hoofdpersoon. In De ontheemden van Amin Maalouf krijgen we veel meer een inkijkje in de binnenwereld van iemand die zich in het Westen, in dit geval: Parijs, heeft gevestigd. Hier is de vraag vooral: is de vlucht uit het vaderland een goede keuze geweest? Is het niet makkelijk om de thuisblijvers te wijzen op de vuile handen die ze gemaakt hebben? De historicus Adam bewaart mooie herinneringen aan de tijd dat hij samen met andere studenten een vriendengroep vormde. Hij beschrijft hoe deze groep langzaam uit elkaar is gevallen en de meesten, waaronder hijzelf, door de strijd in het land verspreid zijn geraakt over de wereld. De dood en begrafenis van een ‘vroegere’ vriend, is voor Adam reden om na lange tijd weer terug te keren naar zijn land en zijn vrienden opnieuw te ontmoeten. De één is stinkend rijk geworden, de volgende heeft zich terug getrokken als monnik en weer een ander is een hotel begonnen in hun land of bleek homoseksueel te zijn. 

Het gaat ergens over in dit boek. Spannend vond ik bijvoorbeeld de correspondentie tussen Adam en Naïm, een Jood die zijn land is ontvlucht. Er wordt geprobeerd op objectieve wijze te laten zien hoe het komt dat Arabieren en Joden zo anders naar de ontwikkelingen in Israël/Palestina kijken. Het effect is dat je als lezer begrip krijgt voor beide kanten en voor de loop van de geschiedenis. 

De waarde van goede vriendschappen, het teloor gaan van toenmalige idealen en de spijt van het uit elkaar vallen van de vriendengroep blijven haken. Maalouf geeft treffend weer hoe oorlogen ingrijpen in de levens van de vrienden en wat geweld in mensenlevens kan doen. De geschiedenis van het land blijft vooral op de achtergrond. De naam van het land en de precieze oorlogen waar naar verwezen wordt blijven vaak onbenoemd, waardoor het ook in dit boek mogelijk is om de verhaallijnen te veralgemeniseren. Af en toe begint de afwisseling tussen de dagboekstukjes en de lijn van de alwetende verteller mij wel te vervelen en wordt het verhaal wat langdradig. Toch heeft diezelfde afwisseling ervoor gezorgd dat het rijke verhaal van de diverse vrienden te behappen blijft en overtuigend overkomt. De dagboekvorm zorgde er helaas ook voor dat ik al voor het einde een idee kreeg hoe het boek zou eindigen. Op het gebied van geloof is er genoeg ruimte voor reflectie. Zeker tegen het einde wordt religie een belangrijke draad in het boek. Wel blijft dat wat saai, omdat alle religies keurig naast elkaar blijven staan, zonder dat het echt van een discussie of botsing komt. De monnik wordt geroemd om zijn moed, het verblijf van Adam in het klooster is weldadig, maar veel verder dan dat komt het niet. Het past in het hedendaagse klimaat waarin iedereen aangemoedigd wordt op je eigen manier te geloven en jezelf te zijn, zonder dat dat echt vragen stelt aan de ander. Ieder zijn ding, zeg maar. Wat mij betreft mochten deze vreemde vogels mij wel wat kritischer bevragen op mijn idealen en overtuigingen.  

 

Kader Abdolah, Papegaai vloog over de IJssel, Amsterdam 2014, 445 blz. 

Firoozeh Farjadnia, Postvogel, Amsterdam 2014, 154 blz. 

Amin Maalouf, De ontheemden, uit het Frans vertaald door Marianne Gossije, Breda 2013, 409 blz.

 

Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.