nr2 • 2025 • Veranderingen

39e jaargang nr.  2 (maart 2025)
thema: Dona nobis pacem. Over oorlog en vrede

Jos Wienen
Kroniek
Veranderingen

Alles is voortdurend onderhevig aan verandering. Maar soms lijkt het of veranderingen sneller gaan en onverwachter zijn dan in andere tijden. Toen ik opgroeide leek het IJzeren Gordijn en het communisme in Oost-Europa een onveranderlijk gegeven. Door de kernwapens was een verandering eigenlijk niet voorstelbaar, al voorspelden sommigen dat het systeem in Rusland zou imploderen. Dat is precies wat er gebeurde. Het communisme stortte in elkaar en ook het IJzeren Gordijn.

Een nieuwe, ongekende tijd leek aan te breken. Fukuyama meende zelfs dat het eindpunt van de geschiedenis was bereikt. Het einde van de geschiedenis was het natuurlijk niet. En de overwinning van de liberale democratie wereldwijd bleek het ook niet te zijn. In Rusland en China heerst de autocratie als vanouds. In de Arabische wereld bleek het einde van een aantal dictators allerminst de overwinning van de democratische rechtsstaat.
Nu lijken we weer zo’n veranderingsmoment mee te maken in de crisis van de westerse democratie. Overal winnen populistische politici terrein bij verkiezingen. Zij geven vooral uiting aan de weerzin tegen de komst van veel migranten en met name vluchtelingen. Maar er hoort ook een heel andere stijl van politiek bedrijven bij. Het verbaal bedreigen van tegenstanders en met grote stelligheid evidente onwaarheden herhalen lijkt er een beetje bij te horen. Je kunt ook zeggen dat een groot deel van de bevolking dat zich niet gezien of gehoord voelde nu langs de democratische weg invloed kan uitoefenen. Maar het democratisch systeem staat zwaar onder druk. We weten het uit de geschiedenis: ook een democratie kan imploderen. Als het respect voor de democratische instellingen en spelregels verdwijnt, kan ook de democratische rechtstaat zelf afbrokkelen. Lang leek dat in een hoogontwikkelde samenleving als de onze, met zoveel zelfbewuste groepen en individuen en een lange democratische traditie, bijna onmogelijk. Maar zo onmogelijk lijkt het niet meer.

Pure machtspolitiek
In dat verband kijken velen met verbazing en vaak ook afgrijzen naar de ontwikkelingen in de Verenigde Staten. Het dieptepunt leek bereikt toen een president zijn verkiezingsnederlaag weigerde toe te geven en opriep tot een bestorming van het Capitool. Maar vier jaar later won Trump alsnog de verkiezingen en is het uithollen van de democratische rechtstaat bijna zijn doel. Wat het extra pijnlijk maakt, is dat hij talloze leugens gebruikt. Die worden door zijn aanhang geloofd of als onbelangrijk terzijde gelegd, omdat het gaat om de waarheid van het grote doel. Een van de rijkste mensen ter wereld krijgt de ruimte en volmachten om hele ministeries te ontmantelen. Na ongekende rijkdom volgt ongekende macht. Er worden directeuren van grote overheidsdiensten aangesteld die openlijk aangeven hun dienst niet te vertrouwen. Aanpakken of opheffen, dat is de oplossing. De FBI moet de waakhond van Trump persoonlijk worden. Veel Amerikaanse christenen steunen Trump overigens nog steeds. Hij zorgde voor rechters in het Hooggerechtshof die het recht op abortus beperkten, hij staat achter Israël en hij moet niet veel hebben van allerlei modieuze ontwikkelingen waar ze zich zorgen over maken (zoals seksuele varianten en genderveranderingen). Het is onvoorstelbaar hoeveel ze dan verder voor lief nemen.
In Europa hebben velen in het verleden hun afgrijzen over Amerikaanse presidenten en Amerikaanse politiek ten beste gegeven. Ronald Reagan werd standaard weggezet als een B-acteur die te dom was om voor de duvel te dansen. Ook president Bush junior werd in Europa vaak weggezet als een domoor. Achteraf doet die verontwaardiging overdreven aan. Zo’n verandering in beoordeling kan ik me bij Trump maar moeilijk voorstellen. Het lijkt erop dat met hem een man zijn rentree maakt die alles ondergeschikt maakt aan zijn eigen show en rijkdom voor een kleine groep. De wijze waarop Oekraïne door Trump in de steek wordt gelaten, aangewezen als agressor en gesommeerd om grote delen van het grondgebied af te staan aan Rusland, doet menigeen huiveren. En terecht denk ik. Een oude wereld is aan het voorbijgaan. Of Amerika als democratische rechtstaat overeind blijft zullen we moeten afwachten. Dat Trump er geen boodschap aan heeft, lijkt me duidelijk. Maar de weerstand in de Amerikaanse samenleving zal hij niet zomaar terzijde kunnen schuiven. Of Europa in staat is de eigen veiligheid en democratie te verdedigen tegen een brute macht als Rusland zal moeten blijken.
De internationale rechtsorde is nog niet zo oud. Pure machtspolitiek vind je voortdurend in de geschiedenis. In de achttiende eeuw werd Polen in drie ronden door de omringende grootmachten verdeeld en opgeheven. Wat het extra wrang maakt, is dat de impact van veranderingen door de snelheid en schaal van veranderingen veel groter is dan in het verleden. Miljoenen kwetsbare mensen worden getroffen door het met een pennenstreek afschaffen van de Amerikaanse overheidsdienst USAID voor ontwikkelingshulp. Ook Nederland schrapt rücksichtslos in de subsidieprogramma’s voor ontwikkelingssamenwerking. Het klimaatbeleid dreigt ook flink aan effectiviteit in te boeten, terwijl het volgens veel wetenschappers al veel te weinig voorstelde.
Voor de kerk is de snelle verandering een schrik. Velen in de kerk voelen een grote mate van verbondenheid met de democratische rechtstaat. Er is ook een inzet voor hulp aan mensen in nood. Maar het toekomstperspectief van de kerk was nooit een democratisch einde aan de geschiedenis of het uitbannen van alle vormen van menselijke ellende. De ontwikkelingen in de wereld zijn zorgelijk genoeg, maar voor de kerk verandert het toekomstperspectief niet. De kerk moet zich niet teveel in verwarring laten brengen. De kerk heeft het einde van het Romeinse Rijk overleefd, volksverhuizingen, invasies, de Franse en de Russische Revolutie. De verkondiging van het evangelie en hulp geven aan mensen in nood, het doen van werken van barmhartigheid blijven onze opdracht. En ondertussen doen we wat we kunnen om de vrede te dienen in de stad, het land, de wereld waarin we wonen.

Compromisvoorstel
Het zou mooi zijn als de kerk zelf, terwijl de wereld zich zo problematisch voordoet, een bron van vreugde en hoop zou zijn. Soms zie je in de kerk ook tekenen van het koninkrijk, maar vaak valt de praktijk tegen. Er was begin dit jaar veel aandacht voor de onenigheid in de Christelijke Gereformeerde Kerken over de vrouw in het ambt. Ook in de kerk blijkt het niet gemakkelijk om met meningsverschillen om te gaan. De kwestie houdt de Christelijke Gereformeerde Kerken al een tijd bezig. Een groot deel van de gemeenten wijst vrouwelijke ambtsdragers principieel af. Maar ook een flink aantal gemeenten heeft ondertussen vrouwelijke ambtsdragers, al mag dat niet van de synode.
Een gezamenlijke visie ontwikkelen bleek onmogelijk. Een commissie kwam met een soort politiek voorstel: laat gemeenten die de vrouw in het ambt hebben in een soort apart verband wel de ruimte, maar sluit vrouwelijke ambtsdragers uit van het landelijke werk in de kerk. Hoewel vorig jaar bleek dat zestig procent van de gemeenten een splitsing van de kerk over deze kwestie afwijst, bleef een meerderheid in de synode de toelating van vrouwelijke abtsdragers en het compromisvoorstel onaanvaardbaar vinden. De meerderheid vond dat de gemeenten met vrouwelijke ambtsdragers de synodebesluiten moeten accepteren dat er voor vrouwelijke ambtsdragers geen plaats is in de Christelijke Gereformeerde Kerken. Voor de gemeenten met vrouwelijke ambtsdragers is de weg terug onbegaanbaar. Zij menen dat er Bijbelse gronden zijn om vrouwelijke ambtsdragers te accepteren.
De discussie is in andere kerken langer of korter geleden aan de orde geweest. Meestal ging het dan andersom. De meerderheid vond dat er plaats moest zijn voor vrouwelijke ambtsdragers, maar er was ruimte voor gemeenten die dat niet wilden. Er is al zoveel over geschreven dat je je afvraagt of het zin heeft daar nog iets aan toe te voegen. Wat de discussie zo lastig maakt, is dat beide standpunten worden verdedigd vanuit de overtuiging dat het gaat om de wil van God. Daar kan een kerk alleen maar onder buigen. Voor de meerderheid die geen ruimte ziet voor de vrouw in het ambt is er waarschijnlijk ook het gevoel dat men bij een speciale regeling het heilige principe toch heeft losgelaten. Als er elders vrouwelijke ambtsdragers werken, klinkt het absolute ‘nee’ in de eigen gemeente minder overtuigend.
In de oude Nederlandse Hervormde Kerk was men zo gewend aan het bestaan van andersdenkende gemeenten dat de grote en heftige verschillen van inzicht min of meer gelaten werden aanvaard. Zolang er voldoende ruimte was in de kerkorde om jezelf te kunnen zijn, was er geen reden om de kerk te verlaten. In een kerk die ontstaan is vanuit het besef dat een kerk ook een valse kerk kan worden die dan verlaten moet worden, ligt het omgaan met verschillen ingewikkelder. Het anders verstaan van de waarheid kan dan heel problematisch worden. Toch zou het juist in de Christelijke Gereformeerde Kerken mogelijk moeten zijn om te zoeken naar extra ruimte in de kerk. De verschillen tussen gemeenten in dit kerkverband zijn al heel lang heel groot. Toch kon men elkaar altijd vasthouden. De vraag is of dat nu op dit onderwerp echt onmogelijk is. Juist het besef dat beide partijen Bijbelse argumenten gebruiken zou kunnen leiden tot erkenning dat je ook over deze zaak verschillend kunt denken in een kerk. Bovendien, of je dat nu leuk vindt of niet, feitelijk wordt er door mannen en vrouwen in de Christelijke Gereformeerde Kerken heel verschillend over gedacht.
In De Ongelooflijke Podcast van de Evangelische Omroep hoorde ik een dezer dagen een interview met Ruben van der Kaap, die zich jaren geleden bij de Syrisch-Orthodoxe Kerk in Nederland voegde. Hij is daar bezig met een traject om priester te worden. In het gesprek schuurde het even toen het ging over de vrouw in het ambt. Hij voelde vervreemding dat in zijn oude Nederlandse Gereformeerde Kerk nu een vrouwelijke predikant werkzaam is. Uit het gesprek werd duidelijk dat de gehechtheid aan de eeuwenlange traditie maakt dat zoiets in een Syrisch-Orthodoxe Kerk helemaal niet speelt. De ambtsdragers spelen een grote rol in de liturgie. Zo onveranderlijk als die liturgie voor velen is, zo ook de rol van mannen en vrouwen daarin. Waarom zou je anders kijken dan de kerk al eeuwen doet? De tegenwerpingen van de gesprekspartners dat de tijden veranderen, dat vrouwen in de samenleving een heel andere plaats innemen en dat ook in de Bijbel sprake is van vrouwelijke ambtsdragers maakten op Ruben geen enkele indruk. Ga je gang, maar laat ons met rust. Vrouwen spelen een cruciale rol in onze kerken, maar niet als ambtsdragers. Ik ben benieuwd of deze brede consensus ook op de lange termijn standhoudt, maar het is duidelijk dat de Syrisch-Orthodoxe Kerk voorlopig niet geplaagd wordt door Christelijke Gereformeerde discussies.

J. Wienen is burgemeester van Haarlem en redactielid van Kontekstueel.
Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.