31e jaargang nr. 4 (maart 2017)
thema: Liturgie als oefening voor het leven

P.A. Verbaan
Toekomstscenario's
Laatst geboekt

Waar gaat het heen met de wereld? Op die vraag worden zeer uiteenlopende antwoorden gegeven. Soms lijkt het vooral van iemands stemming af te hangen, welk antwoord volgt. Enkele boeken hielpen mij de afgelopen tijd om over de huidige ontwikkelingen en de nabije toekomst na te denken – juist door hun extrapolatie van bepaalde aspecten in het heden.

Hoofdpersoon van deze gelijknamige roman is de vierentwintigjarige Mae Holland die een baantje krijgt bij een hip webbedrijf genaamd De cirkel, gemodelleerd naar bedrijven als Google en Facebook. Door een vriendin die haar over het bedrijf heeft verteld, raakt ze enthousiast, verlaat het nutsbedrijf waar ze tot voor kort werkte en na een sollicitatieprocedure mag ze bij het populaire snelgroeiende bedrijf komen werken. Deze baan verandert binnen enkele weken haar leven – en haar denken. Het bedrijf, dat een monopolie heeft op alle wereldwijde internetactiviteit – inclusief betalingsverkeer en alle mogelijke sociale media – beschikt over gedetailleerde profielen van al zijn miljarden gebruikers. Mae wordt niet alleen geacht via persoonlijke e-mails de problemen van haar klanten op te lossen binnen een bepaalde nauwkeurig bijgehouden tijd, maar ook de tevredenheidsscore van de klant worden voortdurend getoond in de online weergave van haar dagscore. Daarnaast wordt ze ook geacht zowel binnen als buiten het bedrijf persoonlijke berichten te verzenden en te beantwoorden, want communiceren is het sleutelwoord bij De cirkel.

De Cirkel ziet alles
Ze wordt zo opgezogen door de nieuwe indrukken, de megalomane ambiance, het intensieve sociale verkeer en de directe coaching dat ze al spoedig zichzelf verliest, haar ouderlijk huis veronachtzaamd, haar intrek neemt op de campus van het bedrijf en dag en nacht leeft voor de scores die ze behaalt. Als haar vader vervolgens in het ziekenhuis wordt opgenomen, een oude liefde zich meldt om haar een leven naast haar leventje bij De cirkel te bezorgen, en zij in verwarring haar heil zoekt op een plek waar ze zich in het verleden wel vaker terugtrok, blijkt hoe ver de tentakels van het multimediale monstrum reiken: dankzij de alomtegenwoordigheid van camera's met internetverbinding wordt ze én snel gevonden én snel aangesproken op wat ze daar, hoe klein haar vergrijp ook was, voor onrechtmatigs heeft gedaan. Daarmee ontdekt ze het tweede sleutelwoord van De Cirkel: transparantie. Als iedereen alles kan weten zal er een einde komen aan misdaad, politieke onderdrukking en alle andere kwaad, zo is de leidende (ethische) gedachte. Het is een complete levensfilosofie die De cirkel erop nahoudt: 'geheimen zijn leugens', 'Sharing is Caring', 'privacy is diefstal'. Voor wie vertrouwd is met het boek Nineteen Eighthy-Four van George Orwell – 1984 was mijn eindexamenjaar en daarom een must read – lijkt Big Brother in een nieuwe, nu veel reëlere (!) gedaante teruggekeerd. Het behoeft geen betoog dat dit boek zich gaandeweg van een vermakelijke satire ontpopt tot een naargeestig horrorverhaal dat de lezer meesleept richting een spannende apotheose, mede omdat Mae samen met één van de founding fathers van het bedrijf in een geheime (!) relatie de filosofie van De Cirkel tegelijk ad absurdum doorvoert én met voeten treedt. Waar het boek niet bijzonder sterk de karakters van de hoofdpersonen uitwerkt, schetst het een in veel opzichten geloofwaardig én beangstigend beeld van de nabije toekomst.

Privacy
Ik werd daarin versterkt door het onderzoek van de journalisten Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis. Zij noemen in hun inmiddels veel verkochte studie Je hebt wel iets te verbergen niet alleen De Cirkel, maar tonen ook aan waarom privacy het meest bedreigde mensenrecht van onze tijd is. Ze zetten in met de discussie of het nu wel zo erg is dat mensen dingen van je weten. In discussies over privacy vallen immers steevast de woorden: 'Ik heb niets te verbergen, dus ik heb niets te vrezen, NSA, AIVD, de belastingdienst, Google en Facebook mogen alles van mij weten'. Ze tonen aan dat het probleem misschien niet is dat wij niet veel te verbergen hebben, maar dat wij ondertussen niet zien en dat het voor ons verborgen blijft wat bedrijven ondertussen wel allemaal van ons en ons gedrag weten en hoe gemakkelijk er buiten ons om datasystemen aan elkaar worden gekoppeld. Onze mondiale samenleving krijgt – wie herinnert zich niet Josef K die zonder dat hij iets kwaads had gedaan op een morgen werd gearresteerd – opnieuw kafkaëske trekken!

De onderzoeksjournalisten tonen met de stukken erbij aan hoe private en publieke netwerken versmelten, wat datamakelaars allemaal over ons weten en – in de woorden van hoogleraar Staats- en Bestuursrecht Margreet Overkleeft-Verburg – maken ze duidelijk dat iedere burger feitelijk een rapportcijfer krijgt en dat de politie, de gezondheidszorg, de belastingdienst, en de diverse overheden in hun beleid met al die data en profielen rekenen en daarop voorsorteren. Ik vond het een onthullend boek, waarin en passant mij ook duidelijker werd wat deze dagen sowieso ook wereldwijd in de politiek zichtbaar wordt: Anderen grondig onderzoeken maar zelf grondig onderzoek door anderen vermijden is een van de belangrijkste vormen van macht!

Sprookje
Een ander toekomstperspectief schetst Jan Terlouw in zijn Het hebzuchtgas. Een sprookje voor jong en oud. Over de vijfentachtigjarige politicus en auteur is naar aanleiding van 'het touwtje uit de brievenbus' al veel geschreven, maar veel minder aandacht kregen de boeken die feitelijk de aanleiding waren voor zijn emotionele pleidooi in De Wereld Draait Door dat zoveel weerklank vond. Ik kies met opzet voor het sprookje – even terug naar mijn eigen kindertijd waarin ik Terlouws boeken verslond en ook omdat het een doorgeefboek werd hier in huis. Het boek gaat in op de o zo noodzakelijke, maar tegelijk o zo complexe Energiewende die in Nederland en daarbuiten maar zo moeilijk wil vlotten. Terlouw schept een overzichtelijke – om niet te zeggen al te overzichtelijke – wereld die in de verte wel wat aan Koning van Katoren doet denken.

Het boek begint met een ramp, een grote overstroming die het gevolg is van het broeikaseffect en de klimaatverandering. Julia, de achttienjarige kleindochter van de president van Tracidië, weet zich ternauwernood te redden in de watersnood. Als het gewone leven in Tracidië weer is hersteld, gaat ze stage lopen bij een bedrijf dat zich bezig houdt met de winning van de fossiele brandstoffen olie, gas en kolen. Bij haar onderzoek stuit Julia niet alleen op mensen die veel verstandiger met duurzame energie omgaan dan het bedrijf waarvoor ze onderzoek doet, maar ze ontdekt ook de nadere verklaring van de hebzucht van de captains of industry. De wat zonderlinge Trijn Vroege vertelt haar dat wanneer je stenen naar ijlere lucht brengt, bijvoorbeeld omdat je een gebouw van boven de twintig verdiepingen bouwt, stenen bij deze lagere luchtdruk meer hebzuchtgas doen vrijkomen. Omdat directiekamers van grote bedrijven zich vaak op de bovenverdiepingen bevinden van hoge gebouwen, ademen deze leidinggevenden veel van dit hebzuchtgas in, met alle gevolgen van dien. Samen met haar collega Stijn en met hulp van haar grootvader, de president van Tracidië, bedenkt Julia een plan om de directeur en latere ook enkele andere groot-industriëlen op andere gedachten te brengen... en hoe kan het ook anders in een sprookje: onlangs allerlei omwegen en tegenwerking en met behulp van aardelfen slaagt het plan. Het is al met al een heerlijk hoopvol boek, waarbij de jongere generatie door haar moed en vindingrijkheid de oudere generatie op andere, duurzame gedachten weet te brengen en het bevat een duidelijke boodschap, zowel aan jongeren als ouderen: zorg voor een leefbare aarde en heb vertrouwen in elkaar.

Verzet
Twee boeken, twee scenario's: de een vol hoop in een volgende generatie en de mogelijkheid van een omwenteling, de ander toont haast apocalyptisch wat ons te wachten kan staan.

Het laatste woord laat ik aan dichter Anne Vegter. Zij verzet zich op haar eigen wijze tegen de ontwikkelingen in onze tijd, niet door een boek te schrijven, maar met gedichten. Gedichten winnen, ook in de jongste generaties, snel aan populariteit. Anne Vegter volgde de afgelopen jaren als Dichter des Vaderlands Nederland en het wereldgebeuren kritisch en verzet zich, juist in onze tijd van oneliners, tegen de versimpeling met het wapen van poëtische taal. Zelf zegt ze erover:
“De grote uitdaging is hoe op betrokken wijze te reageren op tendensen die de maatschappij veranderen of zelfs ontwrichten, maar die je niet zo makkelijk herkent... We leven in een tijd van meningen, zo rechtstreeks en eendimensionaal als het maar kan... Wie de massa kan bespelen, kan op slimme wijze ook de pijn van de massa kapen. En meerderheden verzamelen. Dat zijn politieke daden. Het winnen is de winst.

Daar ligt voor poëzie een kans. Denken kan een creatieve daad worden in plaats ven een oefening in het verzinnen van quotes en eendimensionale uitspraken. Poëzie is de taal van de meerduidigheid. Poëzie lezen opent gebieden in je denken die onder de angst voor het vreemde gesloten blijven. Het close readen van poëzie is dan ineens een daad van verzet”. Ik eindig daarom met het gedicht van haar hand, waaruit ook de titel van haar dichtbundel is weggelopen:

De middelen

Wat helpt is een wonder,
een zintuig is ook een gunst

wat helpt is een tatoeage:
'liefde is de som van gemis'

wat helpt is de zin van een peer
die openscheurt in de pluk

wat helpt is een dwars kind,
het verandert, het begint

wat helpt is de gift van een vriend,
hij likt zijn schitterende hand

wat helpt is een buigende koning,
hij lekt een traan op zijn land.

Naar aanleiding van:
Dave Eggers, De cirkel, Amsterdam 2016
Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis, Je hebt wel iets te verbergen. Over het levensbelang van privacy, Zutphen 2016
Jan Terlouw, Het Hebzuchtgas. Een sprookje voor jong en oud, Amsterdam 2016
Het touwtje uit de brievenbus & Katoren revisited, Rotterdam 2017
Anne Vegter, Wat helpt is een wonder, Amsterdam 2017

Dr. Peter Verbaan is predikant (PKN) te Ermelo en redacteur van Kontekstueel. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.